Ereschuld ?

 

   
Home
Turkse Psalmen
Marot en z'n Psalmen
Beza en z'n Psalmen
Pierre Pidoux
geschiedenis
Vergeten Psalters
Contrafacten
Geneefse Psalter (ontstaan)
Muziek...
Ereschuld ?
Hypo-mixolydisch?
Psalm numbers
Boetepsalmen
Souterliedekens
Calvijn - Psalmen
Lucas D'heere
Petrus Datheen
psalm - analyses
Partituren
Tant que vivray

Ondank is ’s werelds loon - of: ere wie ere toekomt

Jean Calvin (hervormer) en Clément Marot (psalmdichter).

- waarin gesuggereerd wordt dat de hervormde kerk (issu de Calvin) wel de vruchten heeft geplukt van de cultuur van de Renaissance, maar die cultuur niet naar waarde heeft geschat (zonder 'dankjewel te zeggen')
- wat aangetoond wordt door in te zoomen op de psalmberijming van Marot die de hemel is werd ingeprezen terwijl de dichter zelf werd verworpen.
[als artikel verschenen in "In de Waagschaal" (nwe jg 38/15, 31 oktober 2009)]

Wanneer Calvijn in Straatsburg in 1539 zijn eerste psalmboekje in het Frans publiceert is dat een gedenkwaardig moment in de nog jonge geschiedenis van de Frans-Zwitserse reformatie.[1] Het initinitiatief op zich was niet origineel; Dat het volk voluit meedeed, meezong in de liturgie was reeds volkomen ingeburgerd in de Duitstalige reformatie. Daar was vanaf 1523 het ene na het andere kerkelijke liedboek van de persen rolde, vaak per stad verschillend. Ook het idee om alleen Psalmen te zingen is niet Calvijn's: Martin Bucer in Straatsburg had diezelfde gedachte reeds in 1524 geopperd. Toen Calvijn in 1538 in Straatsburg aankwam waren er al complete psalmberijmingen in het Duits beschikbaar.[2] Was dit dan de eerste psalmberijming in het Frans? Neen, zelfs dat niet. Reeds in 1533 was er een bundeltje verschenen met Noels, die na een inleidend couplet berijmde Psalmen bevatten.[3] Calvijns publicatie uit 1539 is ook geen psalmboek (dat wordt het later pas) maar een liturgisch liedboek. Naast 19 psalmen vinden we de lofzang van Simeon, een berijmde versie van de 10 geboden (op de wijs van Luthers “Dies sind die heil’gen zehn Gebot’) en een onberijmde versie van de Apostolische geloofsbelijdenis, allemaal liederen met een welbepaalde liturgische functie in de locale orde van dienst. Er is zelfs goede reden om te veronderstellen dat Calvijn, toen hij in 1538 Straatsburg aankwam, daar reeds een zingende gemeente aantrof.

Wat maakt dan Calvijns psalmboek zo ‘epochaal’ dat ik de publicatie ervan toch voor een gedenkwaardig moment in de geschiedenis van de reformatie houdt? Welnu, gedenkwaardig aan deze publicatie is de originaliteit en kwaliteit van een deel van de in dit boek aanwezige teksten en melodieën. Hoewel over de voorgeschiedenis zo goed als niets bekend is, weten we van 15 van de 19 psalmteksten met zekerheid de naam van de auteur: 13x Clément Marot en 2x Jean Calvin.[4] De oorsprong van de melodieën is nog mysterieuzer. Het enige dat men met zekerheid kan stellen, is dat de melodieën bij de 6 teksten die niet van Marot zijn een adaptatie genoemd kunnen worden van reeds bestaande melodieën uit het duitstalige Straatsburgse repertoire.[5] De melodieën die de teksten van Marot hebben meegekregen lijken originele scheppingen te zijn, waarbij hoogstens een regel of een motief is ontleend aan (of geïnspireerd door) een bestaande Straatsburgse hymne.

Uit dit kleine en dunne Franse liedboekje, tamelijk onhandig gedrukt met Duitse gothische letters, is dan in de loop der jaren het roemrijke Hugenotenpsalter gegroeid. Het verhaal daarvan hoef ik hier niet uiteen te zetten, het is genoegzaam bekend. Ik wil er enkel op wijzen dat het heel opvallend is dat van dit oorspronkelijke liedboekje, alleen de teksten van Marot het hebben gehaald tot aan de definitieve versie van het Psalter in 1562. Alle andere zijn in vergetelheid geraakt. Ze zijn ofwel vervangen door een latere berijming van Marot (= het lot van de 6 andere Psalmen uit Straatsburg, inclusief die van Calvijn zelf, de lofzang van Simeon en de 10 Geboden), ofwel gesupprimeerd (het Credo).

Dit is geen toeval, maar berust op de intrinsieke kwaliteit van Marot’s berijming.Calvijn moet al spoedig de waarde hiervan hebben ingezien, gezien de ijver waarmee hij bij de Raad van Genève ervoor pleit om diens berijmingen te verzamelen, van melodieën te voorzien en te drukken (1542, 1543). Marot’s psalmberijmingen zijn dan ook geen – meer of minder moeizaam gefabriceerde – bijbelteksten op rijm, maar volwaardige gedichten: poëtische transposities van de bijbelse tekst in elegant maar sober Frans. In het eerste Geneefse liedboek van 1542 is het aantal berijming van Marot aangegroeid tot 30 en in de sterk vermeerderde en verbeterde tweede druk van 1543 tot 50 (incl. lofzang van Simeon). Calvijn schrijft zijn beroemde voorwoord over de plaats van de zang in de liturgie en zijn verdediging van zijn voorkeursoptie voor Psalmteksten voor deze editie.

Als Marot Genève verlaat en korte tijd later sterft in Turijn (najaar 1544) ligt het Psalmproject in Genève lange tijd stil. Er komt pas weer schot in de zaak als de klassiek geschoolde Neo-Latijnse dichter Théodore de Bèze in Genève arriveert (1548) en waarschijnlijk op uitdrukkelijk verzoek van Calvijn het vertaalwerk ter hand neemt. In 1551 verschijnt zijn eerste lichting van 34 nieuwe Psalmberijmingen.[6] Wat echter vaak wordt vergeten, of zelfs niet is geweten, is dat in de tussentijd een hele reeks dichters in Frankrijk zich aangespoord heeft geweten om Marot’s werk af te maken. Zo zijn er al complete psalters (zonder muziek) in Poitiers in 1550, op de voet gevolgd door Parijs (1551). Het eerste complete psalter met melodieën verschijnt in 1555 in Lyon.[7] Zonder uitzondering zijn de 49 Psalmen van Marot de basis en eveneens bijna altijd met de melodieën die daar in de eerste Geneefse edities voor zijn gemaakt door resp. Guillaume Franc (1542-1543) en gedeeltelijke vervangen of gereviseerd Louis Bourgeois (1547-1551).

Deze twee professionele musici waren cantor van de Saint-Pierre in Genève en directeur van de locale muziekacademie. Hun melodische creativiteit deed 49 originele melodieën geboren worden voor 49 Psalmen; Het moesten er zoveel zijn, omdat Marot de psalmen elk voor zich als unieke creaties beschouwde en ze allemaal probeerde van een eigen, passend, metrisch jasje te voorzien.[8] Deze melodieën waren een novum in de zestiende eeuw en zijn een unicum gebleven: een wonderlijk samenspel van oud-kerkelijke tonaliteit, strofische vorm en melodische lineariteit, en dat dan nog wel met fraaie Franse teksten. Het is geen wonder dat deze liederen in de 16de eeuw zo goed als alle Franse toondichters hebben geïnspireerd tot meerstemmige zettingen, die heel vaak de vorm hebben aangenomen van doorgecomponeerde geestelijke motetten in de toen gangbare polyfone stijl, waarin vooral de Vlamingen meesters waren, I Fiamminghi. Deze composities vinden hun sluitstuk en bekroning in de volledige zetting van Marots en Beza’s oeuvre door de Amsterdamse organist en componist: J. Pzn Sweelinck, die tussen 1604-1621 door hem werden gepubliceerd in vier bundels. Deze waren niet bedoeld om in de kerk gezongen te worden (daar werd in het Nederlands eenstemmig en onbegeleid gezongen), maar thuis (in het Frans) tijdens bijeenkomsten van de collegia musica die in die tijd geweldig floreerden. Deze korte evocatie moge voldoende zijn om duidelijk te maken dat in de schoot van de zich hervormende kerk in het Franse taalgebied (niet enkel in Genève) een cultuurmonument is ontstaan dat zijn weerga niet kent in de zestiende eeuw: het Hugenoten Psalter. De intrinsieke kwaliteit van tekst en melodie, de achterliggende fascinatie voor Davids psalmen (de dichter die naar een vergelijking van Marot de heilige Geest als muze had), trok alle kunstminnende geesten aan, ongeacht confessie.

Heeft nu, en zo kom ik bij mijn onderwerp, de hervormde kerk issu de Genève, ooit ‘dankjewel’ gezegd tegen de dichter in kwestie en de musici die die prachtige muziek erbij hebben gemaakt? Nee, eigenlijk niet. Calvijn rept met geen woord over Marot, hoewel ze een jaar hebben samengewerkt. Hij verhevigt na diens vertrek uit Genève enkel de aanval op de culturele elite van Frankrijk, die hij Nicodemieten noemt en die hij verwijt dat ze niet durven kiezen. Halfslachtigen, halfhartigen noemt hij hen, terwijl hij heel zijn kennis en kunde van hen heeft geleerd, toen hij in Bourges, Orléans en Parijs studeerde. Marot is één van hen. Theodore de Bèze (Beza) prijst in een lange rijmbrief (voorwoord van de officiële Psalmeditie van 1551) Marot als een tweede David. Hij was zelf dichter en had in het voetspoor van Marot ervaren hoe mooi en moeilijk het werk van een Psalmdichter is. Hij weet wat Marot waard was èn kent zijn plaats. Anderzijds was Beza een dichter die wel gekozen heeft (zoals Calvijn wenste) en dus zijn eigen wereldse culturele verleden heeft afgezworen ('schade en drek geacht'). En het verwondert dus niet dat ook hij in zijn portrettengalerij van belangrijke zestiende-eeuwers (Icones, 1581) Marot eerst prijst om zijn psalmvertaalwerk om hem vervolgens des te strenger te kapittelen, omdat hij zich nooit heeft willen bekeren tot de inmiddels Geneefse levensstijl. Daarvoor was hij tezeer gehecht aan het bloeiende culturele hofleven. Deze veroordeling is stereotiep voor de latere geschiedschrijving binnen het protestantisme: Appreciatie vanwege de psalmberijmingen, depreciatie van de persoon.

Dat precies het leven van Marot als dichter aan het Franse hof (met de bijbehorende cultuur) de voedingsbodem is geweest waar die psalmgedichten konden ontstaan wordt dan over het hoofd gezien. En dan bedoel ik niet alleen de schone vorm van die gedichten, maar ook de inhoud. Aan het Franse hof bloeiden de wetenschappen en kunsten, Renaissance en reformatie werd er nagestreefd. De koning stelde in 1530, los van de theologische faculteit, lectoren aan in de oude talen (maar liefst drie ervan onderwezen Hebreeuws) en de zuster van de koning, Marguerite van Navarra ondersteunde reeds begin jaren 1520 een ver-gaand hervormingsproject ten noorden van Parijs. Beiden heeft Marot als hofdichter gediend. Met beider streven zijn zijn Psalmgedichten zowel qua vorm als inhoud onlosmakelijk verbonden. Wordt het niet eens tijd, dat de kerk dankjewel zegt tegen de cultuur waarvan ze zoiets moois ontvangen heeft: Immers ondank is’s werelds loon, in de kerk geef je toch – onder God – ere wie ere toekomt.

 

Antwerpen, Dick Wursten, 12 november 2009

 
 
[1] Aulcuns pseaulmes & cantiques mys en chant, fac-simile uitgave door “Boekmakerij Gert-Jan Buitink” (Brasschaat, 2003) met een inleiding door Jan Luth.
[2] In 1537 verscheen er een liedboek met volledig Psalter (Psalmen und Geystliche Lieder, DKL 153705) en in 1538 verscheen er ook een separaat compleet Psalmboek (Psalter, DKL 153806). In 1524 had Bucer namens de overige Straatsburgse predikanten uitgelegd waarom in kerkelijke samenkomsten enkel gezangen of gebeden met woorden uit de H. Schrift, en wel met name de Psalmen, gebruikt worden (Grund und Ursach…). Het eerste Straatsburgse gezangboek daarentegen (Teutsch Kirchenampt) bevat naast psalmen ook enkele liturgische liederen en een verduitst ordinarium.
[3] Noels Nouveaulx (Neuchatel, Pierre de Vingle, ca. 1533).
[4] Calvijn meldt in een brief aan Farel dat hij Ps. 25 en 46 heeft berijmd als zijn eerste ‘oefeningen’ op dit terrein (prima sunt mea tirocinia) en dat hij later nog andere heeft toegevoegd. Om automatisch te veronderstellen dat de alle overige berijmingen dus ook wel van Calvijn’s hand zullen zijn, lijkt mij voorbarig, temeer daar de poëtische handigheid die uit die berijmingen spreekt (ik heb het bewust niet over kwaliteit, maar gewoon over ambachtelijk kunnen) nogal varieert. De liefhebber vergelijke Psalm 36 met Psalm 91 uit de Aulcuns pseaulmes.
[5] De voornaamsste cantores aldaar: Matthias Greiter en Wolfgang Dachstein. Een grondige analyse van deze 6 melodieën bij S.J. Lenselink, De Nederlandse Psalmberijmingen, p. 118-122. Algemeen: Pierre Pidoux, Le Psautier Huguenot. Men verwarre overigens verwijzingen naar “Vorlagen” uit Straatsburg niet met suggesties dat deze melodieën zijn overgenomen. In de facsimile’s in Pidoux kan men de graad van verwantschap desgewenst zelf vaststellen.
[6] Even later verschijnt dan in hetzelfde jaar de uitgebreide editie van 83 Psalmen met melodieën (kerkboek). In 1553 komen er nog een paar bij, waarna het opnieuw lange tijd stil is op dit front. Beza zit in Lausanne en heeft het daar waarschijnlijk veel te druk met andere zaken. Pas in 1561/2 zet Beza zich aan de vertaling van de rest (61 berijmingen).
[7] Jean Poictevin (Poitiers, 1550). Gilles d’Aurigny, Robert Brincel (Parijs, 1551);  teksten van Poictevin (op twee na) met melodieën (Lyon, 1555). Zie hiervoor diverse studies van Laurent Guillo en Jean-Michel Noailly. Meer in mijn opstel over deze  vergeten Psalters
[8] Voor zijn 49 Psalmen heeft Marot 43 verschillende metrische vormen gebruikt, waarvan vele geheel nieuw. De afwisselende en soms zeer ingewikkelde rijmschema’s, de variatie in regellengte, prikkelde/noodzaakte de melodiemakers om een unieke melodie te verzinnen per Psalm. Beza zette deze lijn overigens eerst nog door, maar gaf dit principe later op. Pas dan kan het gebeuren dat een psalm berijmd wordt met gebruikmaking van het vormschema (en de melodie) van een andere. Zo herneemt psalm 68 het vormschema en de melodie van psalm 36.

 

 

 

   

 

This site was last updated Tuesday, 24 October 2023