Beza's Psalmen

 

Home ] [ Beza over Marot ] [ Juvenilia ]

Théodore de Bèze en de berijmde psalmen

 

 

A. Beza en het Geneefse Psalter

 

Wij zijn er zo aan gewend, dat we ons nauwelijks meer kunnen voorstellen welk een diepe indruk het in de 16de eeuw maakte op bezoekers als ze voor het eerst een ‘hervormde eredienst’ meemaakten en de verzamelde gemeente een psalm in de volkstaal hoorde zingen tijdens de eredienst, jong en oud, mannen èn vrouwen (veel tijdgenoten vonden dat godslasterlijk: vrouwen die door te zingen participeerden in de liturgie!), unisono. Ook Beza was er helemaal ondersteboven van. Wij weten dat vanwege een persoonlijke voetnoot bij zijn Latijnse psalmberijming, CL Psalmorum Davidis (1579) waarin hij, ruim 30 jaar na dato, beschrijft hij wat er toen gebeurde.  Als we aannemen dat Beza, samen met z’n vrouw en vrienden, de zondag na zijn aankomst in Genève voor het eerst naar de kerk is gegaan in Genève, dan zou het zondag 24 oktober 1548 zijn geweest. Zoals gebruikelijk verheft bij het tweede klokgelui de cantor zijn stem om de psalm te intoneren en dan begint, zonder verdere aankondiging, ondersteund door het knapenkoor de verzamelde gemeente te zingen. Beza is er zo van onder de indruk dat hij dertig jaar later niet alleen nog precies weet hoe het hem toen te moede was,  maar ook welke psalm het was: psalm 91. Deze psalm – de enige die men toen zong in de eredienst, maar dan wel integraal – was overigens niet gekozen door de voorganger maar was gewoon aan de beurt volgens de tabel die menige kerkganger in z’n psalmboek had gestoken. Verdeeld over zeventien weken zong men in de diensten (zondag en woensdag) alle beschikbare psalmen (49 stuks) en begon dan weer opnieuw. Psalm 91 was aan de beurt in de elfde week:

Qui en la garde du haut Dieu

Pour jamais se retire,

En ombre bonne et en fort lieu

Retiré se peut dire.

Conclu donc en l’entendement,

Dieu est ma garde sûre,

Ma haute tour et fondement,

Sur lequel je m’assûre.

 

Wat een boodschap voor iemand die net omwille van het geloof z’n vaderland heeft verlaten, z’n toevlucht heeft gezocht in een vreemde stad, en niet weet wat de toekomst brengen zal. In de persoonlijk noot bij de publicatie van zijn Latijnse parafrase van deze Psalm schrijft Beza: “Ik voelde me zo enorm door deze zang gesterkt, dat die vanaf dat moment in mijn hart gegrift stond. Het was alsof ik God zelf hoorde, die mij daar toesprak, rechtstreeks. En ik getuig voor God dat ik door hieraan terug te denken altijd op een wonderbaarlijke wijze verlichting heb ontvangen…”  Inderdaad: soms kan een psalmwoord gedragen door de melodie een mens zo in het gemoed raken dat de boodschap ‘als door een trechter rechtstreeks neerdaalt in ons hart’ (naar het beeld van Plato, dat Calvijn in de Préface van het kerkboek van 1543 gebruikt om het nut van het zingen in de eredienst te verdedigen).

 

Het hoeft ons dan ook niet te verbazen dat Beza, wanneer hij ook zelf in het Frans gaat dichten, de psalmen ter hand neemt. Calvijn heeft hierin een doorslaggevende rol gespeeld en schijnt hem zelfs ‘op heterdaad te hebben betrapt’ bij het berijmen van de psalmen, als we Gaspard Laurent mogen geloven in zijn redevoering bij de uitvaart van Beza (1605). Hij vertelt hoe Calvijn op een dag – het zal wel begin 1549 geweest zijn – eens bij Beza langsging maar hem niet thuis trof. Net op het moment dat hij wilde weggaan valt zijn oog op een blad papier dat op het nachtkastje (mensa cubiculi) lag. Calvijn neemt het blad en leest de beginwoorden van Psalm 16 in het Frans:

Sois moy, Seigneur, ma garde et mon appuy 

Car en toy gist toute mon esperance…’),

Toevallig net de eerste psalm die Marot niet berijmd had. Zonder Beza’s toestemming te vragen neemt Calvijn de tekst mee en laat ’m lezen aan zijn collega’s (d.w.z. aan de “Vénérable compagnie des Pasteurs”, de eigenlijke kerkbestuurders van Genève). Men is zo enthousiast dat men besluit Beza te vragen om zo snel mogelijk ook de rest van de psalmen te berijmen. ‘En zo is het gekomen dat Beza degene werd die de psalmberijming van Marot heeft voltooid’, besluit prof. Laurent laconiek. Of het echt zó is gegaan zullen we nooit weten, er is geen ‘tweede getuige’ die het verhaal bevestigt. Zeker is wel – ook Beza zelf vermeldt dit geregeld – dat Calvijn Beza heeft aangespoord en aangemoedigd om dit werk op zich te nemen en Calvijn iets weigeren kon Beza niet. Het was echter geen kleinigheid wat men van hem vroeg: er stonden 101 psalmen te wachten op vertaling, waaronder de langste van allen, psalm 119.

 

Beza blijkt echter de smaak van het dichten in het Frans snel te pakken te hebben gekregen. In 1550 verschijnt van hem een toneelstuk – half middeleeuws mysteriespel, half griekse tragedie – over Abraham en het offer van Izak (Abraham sacrifiant), waarin niet alleen drie geestelijke liederen voorkomen o.a. een cantique d’Abraham et Sara, maar waarin Beza de lezers ook middels het voorwoord informeert dat hij inmiddels ijverig bezig is met het berijmen van de psalmen. Hij verontschuldigt zich tegelijk dat hij vroeger zijn dichterlijk talent gebruikt heeft voor zaken waar hij zich thans voor schaamt en belooft plechtig dat hij voortaan enkel nog zijn talent zal gebruiken voor ‘heiliger zaken’. Hij roept zijn collega-dichters in Frankrijk op om hetzelfde te doen.

 

Beza was overigens niet de eerste en ook niet de enige die zich geroepen voelde (of die geroepen werd) om Marot’s werk af te maken. In 1550 kon men in Poitiers bijvoorbeeld al een Rijmpsalter kopen getiteld “les cent Psalmes de David qui restoient à traduire…”, berijmd door Jean Poitevin. Ook in Parijs en Lyon zijn dichters, en even later ook componisten (melodisten), bezig met de voltooiing van het Psalter, niet alleen uitgesproken ‘calvinistische’, maar ook gewoon katholieke dichters en componisten. In 1555 is het volledige Psalter (49 van Marot, en de overige van Poitevin en enkele andere dichters) als muziekboek te koop in Lyon. Naast de negenenveertig Geneefse melodieën van Guillaume Franc heeft Philibert Jambe de Fer alle andere psalmen van melodieën voorzien (voor psalm 119 voorzag hij zelfs tweeëntwintig melodieën, voor elk vers, corresponderend met een hebreeuwse letter, een ander). [zie het opstel 'vergeten psalters']

 

Terug naar Beza. Hij moet hebben opgezien tegen de gigantische taak om in z’n eentje al die psalmen te berijmen. In een brief aan Calvijn (april 1550, Beza is inmiddels verhuisd naar Lausanne) meldt hij dat hij iemand gevonden heeft die bereid en geschikt is om de taak te verdelen: Louis Des Masures, secretaris van de kardinaal van Lotharingen, die kort nadien ook in Genève op bezoek zou komen. Beza heeft enkele psalmberijmingen van Des Masures onder ogen gehad en is onder de indruk. Ze hebben al een taakverdeling uitgewerkt om het met z’n tweeën te doen, natuurlijk alleen als Calvijn akkoord zou zijn. De reactie van Calvijn is niet bekend, maar de uitkomst doet vermoeden dat hij dit voorstel heeft afgewezen. Toch hebben Beza en Des Masures hun plan deels uitgevoerd, want als we de 20 psalmen van Des Masures (die pas in 1557 verschijnen) vergelijken met de eerste oogst van Beza (34 psalmen in 1551), dan is het opvallend dat – op psalm 16 na – er geen enkele doublure is.

Ook los van Beza’s aanbeveling hebben andere dichters (o.a. Eustorg de Beaulieu, Guillaume Gueroult) gepoogd hun Psalmberijmingen in het Geneefse kerkboek te krijgen. Ze kregen echter steevast nul op rekest. Alleen Beza zo argumenteert Calvijn voor de stadsraad combineert dichterlijke capaciteiten met kennis van de grondtalen. Maar dit kan niet de echte reden zijn want zeker Des Masures en Gueroult voldeden ook aan deze criteria. Wat Calvijn niet zegt, maar wat voor hem waarschijnlijk belangrijker was, is dat hij Beza kende en vertrouwde. Des Masures was officieel nog in dienst van een kardinaal en heeft nog lang geaarzeld om de moederkerk te verlaten, De Beaulieu stond qua levenswandel niet hoog aangeschreven en de afwijzing van het werk van Guéroult (voor hem zie Dufour, p. 25-26) wordt bijna volledig bepaald door theologische, kerkpolitieke (Guéroult hoort bij het anti-Calvijn kamp in Geneve) en zelfs economische motieven. Dit verklaart ook de bitse toon van de epigrammen die Guéroult en Beza hebben uitgewisseld. Enkel van Beza’s loyaliteit is hij 100% overtuigd. Dus speelt hij op zeker: Psalmen berijmen voor de eredienst was volgens Calvijn een ambt waartoe slechts weinigen geroepen waren.

 

De rest van het verhaal is snel verteld: in 1551 verscheen in Genève de bundel met de eerste 34 psalmgedichten van Beza (Trente quatre Pseaumes de David, nouvellement mis en rime françoise, au plus près de l'hébreu, par Theodore de Beze de Vezelay en Bourgogne). Zij werden in datzelfde jaar nog van nieuwe melodieën voorzien door de cantor van de Saint- Pierre, Louis Bourgeois, die ook de uitgave verzorgde van de vermeerderde druk van het kerkelijke psalmboek, geen 49 maar 83 psalmen, gevolgd door de lofzang van Simeon, de tien geboden, twee tafelgebeden, de geloofsbelijdenis en het Gebed des Heren (allemaal teksten van Marot, enkel de laatste twee zonder melodie). Dat Beza systematisch aan het werk is getogen moge blijken uit het feit dat hij vooraan is begonnen: Met zijn eerste 34 bijdragen heeft hij ervoor gezorgd dat voortaan pss. 1-47 compleet beschibkaar waren. Verder heeft hij meteen maar het pièce de résistance onder handen genomen: psalm 119 (88 coupletten) en vervolgens de reeks pss. 119-134 compleet gemaakt. Pss. 73 en 90 zijn de enigen ‘hors série’. In 1554 zijn er zes nieuwe psalmen beschikbaar, toevallig of niet: net de psalmen die ook door Guéroult waren berijmd en gepubliceerd in 1554 (!). Maar hier stagneert het project. Bourgeois was afgereisd naar Lyon en niet van plan om nog terug te keren. Zijn opvolging verliep niet van een leien dakje en de zes nieuwe berijmingen worden in 1554 dan maar als appendix (zonder melodie) toegevoegd aan een herdruk van het Psalmboek met de 83 psalmen (1554). Vier van de zes krijgen een melodie van een andere psalm toegewezen (“sur le chant du ps…”), bij twee wordt geen enkele zangaanduiding gegeven. Tenslotte wordt in 1556 nog psalm 67 toegevoegd (te zingen op de wijze van ps. 33): heeft Beza deze psalm misschien berijmd voor een speciale gelegenheid? Het onderwerp zou het doen vermoeden. Anderzijds: ook deze had Guéroult al onder handen gehad. En dan houdt het op.

 

Het is zeer wel mogelijk dat de afwezigheid van een goede melodieënmaker mede de aanleiding is geweest voor de lange windstilte op dit terrein. Anders dan bij Marot, die zijn psalmberijmingen zag als volwaardige gedichten op zich, was voor Beza de liturgische functie van meet aan de drijfveer van zijn berijmingsactiviteit. Een psalmgedicht publiceren zonder melodie was voor hem zinloos. Daar komt bij dat hij een bijzonder druk bezet en polyvalent man was. Hij had nog wel andere dingen aan het hoofd dan psalmberijmingen maken. In de kerk van Genève behielp men zich onderwijl met de 83 (of 89/90) psalmen die men volgens een aangepast rooster zong. Buiten Genève maakte men andere keuzes, toch bleef ook daar bijna iedereen met Calvijn wachten op Beza. Het Psalter met keurmerk van Genève en enkel teksten van Marot en Beza, dat is wat men wilde.

 

Uit de notulen van het stadsbestuur blijkt dat eind 1560 Beza, die inmiddels in Genève woont en werkt, van plan is binnen afzienbare tijd het hele Psalter te laten drukken. Beza heeft blijkbaar op vrij korte tijd alle resterende psalmen (61 stuks) berijmd. Een deel ervan is gemaakt met de strofische vorm van een reeds bestaande psalm in het hoofd, waarvan die psalm dan ook de melodie overneemt (bijv. psalm 68 krijgt de melodie van psalm 36). Voor de overige zijn 40 nieuwe melodiën gemaakt door een zekere Maître Pierre.

Half 1561 krijgt Beza geld om een ‘schoonschrift kopie’ te laten maken van de teksten om mee te nemen naar Parijs voor het verkrijgen van een drukprivilege (hij moet toch naar Poissy, voor het colloquium). Ook krijgt hij geld om de componist te vergoeden voor het componeren van de nieuwe melodieën. Er zit iets eigenaardigs in dit hele gebeuren. Het lijkt wel of Beza degene is die bijna als privé-persoon het initiatief genomen heeft: hij doet de betalingen (en krijgt die dan later terug) en het geld komt niet van de stad, maar van het hospitaal (ziekenhuis en opvangcentrum), waaraan Beza het copyright heeft afgestaan. Naast intern musicologische argumenten is dit voor de kenner van het Hugenotenpsalter, Pierre Pidoux, de reden geworden om te stellen dat Maître Pierre niet één van de drie Geneefse cantores (Dagues, Valette of Dubuisson, die allemaal Pierre heetten) kan zijn geweest (die zou de stad rechtstreeks hebben betaald, zoals indertijd Franc en Bourgeois), maar een andere muzikant. Hij suggereert zelf Pierre Davantès (buiten de Psalmwereld vooral bekend onder z'n humanistennaam: Antesignanus), een zeer geleerde humanist en muziektheoreticus, die zich in 1559 in Genève had gevestigd, iemand uit het oude ‘milieu’ van Beza, zeg maar.

 

Hoe dit ook zij, in 1562 is het zover. Het volledige psalter wordt gedrukt. De roosters in de kerk worden aangepast (in 25 weken passeren alle psalmen de revue). De langste psalmen worden in stukken geknipt en in verschillende etappes gezongen (“pauze” staat er dan tussen de coupletten). De publicatie van deze bundel werd het drukkersgebeuren van het decennium. De drukker Antoine Vincent had het drukprivilege verworven en Beza was er in geslaagd om een theologisch nihil obstat (‘geen bezwaar’) te bekomen vanuit Parijs. Zeker 30 drukkers werkten tegelijk aan deze editie in alle Franssprekende steden (in en buiten Frankrijk); een echte ‘joint venture’. Iets te ijverig, naar recent onderzoek heeft aangetoond, want veel drukkers bleven met een voorraad zitten en probeerden die nadien te slijten als een herdruk. In 1565 drukte Plantijn in Antwerpen ook nog een oplage. In een rustiger tempo volgden vanaf de jaren 1570 de drukken elkaar op.

 

Onderwijl was het Psalter van Marot aan een culturele triomtocht begonnen, ook buiten de eredienst, en in de slipstream hiervan gingen de psalmgedichten van Beza en – meestal – ook de Geneefse melodieën mee. De Parijse hofcomponisten (Certon en Mornable) hadden het vortouw genomen en Louis Bourgeois had zich als cantor van Genève ook niet beperkt tot het componeren en reviseren van de melodieën voor het psalmboek van 1551, maar polyfone bewerkingen van diezelfde psalmen gepubliceerd (vanaf 1547), in verschillende moeilijkheidsgraden. In diverse voorwoorden wordt duidelijk gemaakt dat het niet de bedoeling is deze polyfone zettingen te gebruiken in de eredienst; daar is eenstemmigheid de norm en samenzang de regel. Ze zijn bedoeld om te zingen ‘ès maisons’, thuis, over de tafel, met ieder een stemboekje voor zich (precies zo als bij de chansons). Deze composities werden trendsettend voor een hele generatie componisten, werelds of kerkelijk, katholiek of protestant, het maakte niet uit. Het bekendst werden de bewerkingen van Claude Goudimel (in Genève uitegegeven door Guéroult/Du Bosc!), die maar liefst drie verschillende complete reeksen heeft gecomponeerd, gaande van gewone noot-tegen-noot zettingen, via polyfone zettingen tot complete motetten. Vermeldenswaard zijn de intrigerende en afwisselende toonzettingen van Claude Lejeune, hofcomponist van Henry IV, die in 1601 postuum verschenen in La Rochelle. Drie jaar later kwam ook het eerste boek van Sweelinck’s Pseaumes de David in Amsterdam op de markt: sluitstuk en bekroning van de geschiedenis van het cultuurmonument dat Marot en Beza, samen met Franc, Bourgeois en Maitre Pierre hebben opgericht, onder het welwillende oog van Calvijn.

 

 

 

B. Beza’s psalmberijming

 

Er zijn nogal uiteenlopende inschattingen van de dichterlijke kwaliteit van Beza’s gedichten in omloop. Zoals wel vaker met appreciaties zeggen die vaak meer over de beoordelaar dan over de gedichten zelf. Wat men echter niet vaak genoeg kan herhalen is dat de vraagstelling zelf eigenlijk niet correct is. Anders dan Marot, heeft Beza geen literaire prestatie willen afleveren met z’n berijming. Topgedichten maakte hij bij voorkeur in het Latijn èn als hij zijn dichterstalent wilde beproeven in het Frans, dan moeten we dat ook eerder in zijn vrije poëzie zoeken. Dus eerder in het gedicht voorafgaand aan de berijming (“Petit troupeau…”) dan in de psalmen zelf. Zijn psalmteksten zijn principieel geen ‘gedichten’, maar berijmingen bedoeld om gezongen te worden door de gemeente des Heren. Het is een bewust dienstbaar dichterschap geweest en het resultaat zou – als we de bedoeling van de dichter in het oog houden – functioneel-inhoudelijk moeten worden beoordeeld: zijn ze zingbaar? En vertolken ze effectief de bijbeltekst? Daarover hoeft dan weinig discussie te bestaan. Want het antwoord op beide is positief. Hetzelfde geldt overigens ook voor de berijmingen van Des Masures en Gueroult, die ooit kandidaat zijn geweest in Genève. Gueroult is van deze drie trouwens de meest bewust dichterlijke en Des Masures blijft – meer nog dan Beza – dicht bij het idioom van de bijbeltekst zelf.

 

Om de lezer een idee te geven van Beza’s talent en tegelijk te laten zien welke criteria hij zelf aanlegde om zijn eigen werk te beoordelen, kan zijn berijming van psalm 42 misschien als voorbeeld dienen. Deze psalm prijkt internationaal al eeuwen in de top tien van meest geliefde psalmen. Dit zegt echter weinig over de kwaliteit van Beza’s berijming, want de populariteit van een psalm hangt van meer af dan de kwaliteit van de tekst/berijming: de aansprekendheid van de melodie om maar iets te noemen. Toch is ontegensprekelijk de tekst, die Beza in 1551 publiceerde literair één van zijn meest geslaagde berijmingen. Mocht iemand een bewijs zoeken voor Beza’s souvereine dichterschap ook in het Frans, hij zij verwezen naar deze strofe: wat een stuwing zit er in regels 5 en 6 (‘criant, suyvant’, herhaling); hoe grijpt het angstig uitstervende ‘quand sera-ce / … face?’ aan het eind je bij de keel. Het vreemde is echter dat Beza zelf in 1562 de eerste vier regels tamelijk ingrijpend heeft gewijzigd.

 

1551 (oorspronkelijke versie)

 

Ainsi que la biche rée,

Pourchassant le frais des eaux,

Ainsi mon ame alterée,

Seigneur Dieu, de tes ruisseaux

Va tousjours criant, suyvant,

Le grand, le grand Dieu vivant.

Helas donques, quand sera-ce

Que verray de Dieu la face ?

 

1562 (definitieve versie)

 

Ainsi qu’on oit le cerf bruire,

Pourchassant le frais des eaux,

Ainsi mon cœur qui souspire,

Seigneur, apres tes ruisseaux,

Va tousjours….

 

Naar de redenen moeten we gissen, maar het meest voor de hand liggend is om de aanleiding voor de wijziging te zoeken in het taalniveau. De oospronkelijke berijming bevat vrij veel ‘moeilijke woorden’. Niet dat ze fout zijn, integendeel; het zijn exact de juiste termen, geheel corresponderend met het Hebreeuws origineel: ‘biche’ = hinde, d.w.z. een vrouwtjeshert; ‘réer’ = het geluid dat een hert maakt (in het Nederlands: ‘burlen’); ‘alterer’ = het branden van verlangen om iets te krijgen, m.n. vanuit een dierlijke impuls. Perfect dus. De latere tekst loopt metrisch een stuk minder goed (eufemisme, zeker voor de eerste regel), bevat echter geen ‘moeilijke woorden’ meer. Ze zijn alle drie vervangen door gewone woorden die zoölogisch èn qua weergave van de grondtekst minder precies zijn maar wel verstaanbaarder. Zou, zo vraag ik mij af – en ook op andere plaatsen is een soortgelijke tendens waar te nemen – deze verlaging van het taalniveau niet Beza’s motief kunnen zijn geweest om de quasi perfecte tekst te wijzigen? Hij wilde de psalmen aan het volk geven, om te zingen, tot opbouw en stichting: een democratisch principe bij deze aristocraat, of beter: een theologische voorkeursoptie voor begrijpelijkheid.

 

Beza wil met zijn berijming een zingbare en inhoudelijk correcte tekst bieden, die men redelijk snel kan begrijpen. Ook hierin volgt hij een krachtlijn die Calvijn in zijn Préface bij het eerste kerkboek van 1543 al uiteenzette, waarbij deze hamerde op de verstaanbaarheid van wat er in de kerkelijke liturgie gebeurt, niet alleen als verzet tegen het Latijn, maar ook omdat het hart (gevoel) enkel de goede kant op kan worden bewogen als het verstand de boodschap eerst begrepen heeft: ‘het hart moet het verstand (l’intelligence) volgen’, schrijft hij. Mensen moeten dingen eerst begrijpen voor ze over geloofsbeleving kunnen gaan spreken. Beza’s berijming voegt zich helemaal in dit liturgisch model: hij wil dat de mensen de psalmen kunnen zingen en onderwijl begrijpen wat ze zingen. Als hij dus moet kiezen tussen dichterlijk gehalte en verstaanbaarheid, dan kiest hij voor verstaanbaarheid. Niet omdat hij de gelaagde en gecondenseerde uitdrukkingsvorm van de poëzie minachtte, zeker niet, maar een kerklied is iets anders dan een poëtische prestatie. Daar gelden andere criteria, waaraan de poëtische ondergeschikt of dienstbaar moeten zijn. Wil men van Beza trouwens eens een hoog-literaire psalmberijming lezen, dan neme men zijn Latijnse psalmberijming ter hand: daar heeft hij z’n humanistisch literaire ambitie in kwijt gekund. Deze verzen waren dan ook niet bestemd om door de gemeente gezongen te worden. Die waren voor de culturele elite, de kring van humanistisch geschoolde gelijkgestemden. Soms werden ook deze teksten wel degelijk getoonzet, maar dan alsof het 'Horatiaanse oden' zijn, ook een heel interessant en nog niet echt ontgonnen terrein voor de literatuur- en muziekwetenschap.

 

Om nog even terug te keren naar psalm 42. Geen enkele Fransman kent nog de versie van Beza, de oorspronkelijke niet, maar ook de definitieve versie van 1562 niet. Zijn tekst is na een goede eeuw namelijk reeds vervangen door een nieuwe berijming (Conrart / Bastide). En het is in deze ‘nieuwe’ franse berijming dat psalm 42 het heeft gemaakt:

Comme un cerf altéré brame,

Après le courant d’eaux,

Ainsi soupire mon âme,

Seigneur, après tes ruisseaux :

Elle a soif du Dieu vivant ;

Et s’écrie, en le suivant,

Mon Dieu, mon Dieu, quand sera-ce,

Que mes yeux verront ta face ?

 

Ook bij ons is psalm 42 niet geliefd geworden door Beza’s tekst, maar vanwege Datheens vertaling (“Als een hert gejaagd, o Heere, / Dat verse water begeert…”). De pakkende ‘nieuwe’ berijming uit 1773 is zelfs deel gaan uitmaken van het erfgoed der Nederlandse taal: “’t hijgend hert der jacht ontkomen”. Voor weer anderen heeft ‘de moede hinde’ het hijgend hert verdreven en voor nog anderen blijkt ook de zin “Heer, een hert in dorre streken….” hetzelfde diepe religieuze gevoel te kunnen oproepen. Literair en historisch is de afstand tussen deze berijmingen groot, toch is de psalm even geliefd. Van succes van een bepaalde psalm concluderen naar het talent van de oospronkelijke berijmer is dus een drogredenering. Zoals al eerder aangeduid: de populariteit van een welbepaalde psalm heeft waarschijnlijk meer te maken met de aansprekendheid van de muziek (i.c. melodie) dan met de kwaliteit van de berijming. Of iets minder scherp geformuleerd: Een sterke brontekst (die dus allerlei bewerkingen kan overleven) en een goede melodie zorgen ervoor dat een bepaalde gevoelssnaar geraakt wordt. Als dat gebeurt, kun je spreken van een geslaagd kerklied. Als die tekstuele bewerking dan ook nog eens poëtisch is, dan heb je blijver . Het is de combinatie van poëzie en muziek - beide met hun eigen middelen - die het hart het diepst kan raken.

 

Als voorbeeld van geslaagde berijmingen zou ik, in navolging van G. Van der Leeuw, zeker pss. 42, 68 en 122 noemen en aan zijn lijstje toevoegen ps. 47 (vooral vanwege de originele bij de inhoud van de psalm passende vorm: 12 korte regels van 5 lettergrepen) en ps. 67. En passant wijs ik er dan nog even op dat pss. 67 en 68 door Beza gemaakt zijn op een reeds bestaande melodie (resp. psalm 33 en 36), niettegenstaande de inhoud van de corresponderende psalmen bepaald niet gelijklopend is. Het ‘gevoel’ dat een melodie oproept is blijkbaar zo ‘onbepaald’ dat het nog alle kanten op kan. Welke kant het opgaat wordt grotendeels bepaald door de tekst; die articuleert het gevoel.

                             

Over de werkwijze van Beza kan ik kort zijn. Literair zet hij de lijn van Marot voort. Het zijn 16de eeuwse Franse gedichten, gegoten – zeker de eerste lichting – in een eigen strofische vorm met een eigen metrisch schema, precies zoals Marot het had gedaan. Net als bij Marot worden de berijmingen voorafgegaan door een korte samenvatting van de inhoud (‘Argument’). Over het algemeen is men van mening dat Beza niet rechtstreeks uit het Hebreeuws vertaald heeft, maar gewerkt heeft op grond van een wetenschappelijk verantwoorde Franse proza-vertaling. Meestal noemt men de vertaling van Louis Budé, die in 1551 voor het eerst verscheen, maar die Beza al wel voordien gekend kan hebben, want Budé en Beza waren in 1549 samen in Genève. De woordkeuze komt vaak overeen en ook duiken varianten (meer letterlijke vertalingen van Hebreeuws idioom) die Budé in in de marge biedt vaak op in Beza’s berijming. Het gewicht van dit soort convergenties is echter relatief, want het zijn vertalingen van dezelfde brontekst. Met andere woorden: hoe Beza precies te werk is gegaan, weten we eigenlijk niet. Wel is duidelijk dat hij sterk gericht is op correct begrip van de tekst, ook theologisch. De poëtische stilering komt bij hem duidelijk op de tweede plaats. Gelukkig is hij een natuurtalent en komen er soms prachtige en goed lopende verzen uit. Maar soms ook niet: dan neemt Beza zijn toevlucht tot omschrijvingen, vervelende enjambementen en af en toe zelfs rijmelarij. Men ziet zoiets het makkelijkst als de slotwoorden van een zin of een vers niet vanwege hun betekenis of zeggingskracht worden gekozen, maar enkel om hun rijm (stoplap). Over het algemeen zijn zijn psalmberijmingen minder klankrijk dan die van Marot, altijd echter is de betekenis helder. Het parallellisme, de Hebreeuwse poëtische stijlfiguur bij uitstek, is overvloedig aanwezig, maar niet als structuurelement. Ook is de balans tussen de versdelen bij Beza veel vloeiender dan bij Marot, die er bijna altijd zorg voor droeg dat zijn verzen de Hebreeuwse opbouw weerspiegelen. Beza kan een deel van een bijbelvers over een volledig dichtvers uitsmeren en elders verschillende bijbelverzen samennemen en onderbrengen in één dichtvers. Ook vult Beza aan en legt uit als hij vindt dat de tekst niet duidelijk genoeg is. Liever gebruikt hij het – volgens hem – bedoelde begrip als het beeld dat de psalm aanreikt niet direct helder is. Kortom: Beza heeft een ambachtelijke berijming afgeleverd bedoeld om de mensen zelf de bijbelse psalmwoorden te kunnen laten zingen. Daartoe en tot niets anders voelde hij zich ‘door God en de Gemeente’ geroepen.

 

2012, Dick Wursten [bewerking van mijn bijdrage aan het boek "Théodore de Bèze, zijn leven en werk"]

 

 

BRONNEN:

 

  • Théodore de Bèze, Psaumes mis en vers français (1551-1562) accompagnés de la version en prose de Loïs Budé, ed. Pierre Pidoux (Genève, 1984).

  • Pierre Pidoux, Le psautier huguenot. [2 vols : I. Mélodies,  II. Documents et bibliographie] (Bazel, 1962).

  • Pierre Pidoux, Franc - Bourgeois - Davantès : leur contribution à la création des mélodies du Psautier de Genève. – onuitgegegeven typoscript (Genève, 1993).

  • Michel Jeanneret, Poésie et tradition biblique au XVIe siècle (Paris, 1969).

  • Hendrik Hasper, Calvijns beginsel voor de zang in de eredienst, verklaard uit de Heilige Schrift en uit de geschiedenis der kerk: Een kerkhistorisch en hymnologisch onderzoek [2 delen] (Den Haag, 1955-1976).

 

 

 

 

 

This site was last updated Friday, 26 January 2024